Vademecum

Het laat-middeleeuwse buidelboek is een aantal mensen al bekend. Dit boek ontleent zijn naam aan de wijze van dragen: het boek werd als een buidel aan de riem van de eigenaar gehangen. Maar dit is niet het enige boek dat in de middeleeuwen aan de riem werd meegedragen. Er bestaat een veel kleiner, soms zelfs onooglijk, boekje dat gemaakt was om meegenomen te worden door het aan de riem te hangen. Het meest kenmerkende van dit boekje zijn de bladzijden: elk blad is een aantal keer gevouwen waardoor het totale bladoppervlak veel groter is dan het boekje.

What’s in a name
In de Engelstalige literatuur heet dit boekje een ‘folding almanac’ of ‘folding calendar’. In het Duits een ‘Faltbuch’ en de Fransen noemen het ‘livres plicatif’. In het Nederlands is de term 'vouwboekje' of 'vademecum' wellicht het handigste om te hanteren.

Enkele feitjes
Tot op heden heb ik 42 vademecums opgespoord. Ze variëren op allerlei punten.
Het kleinste exemplaar meet opgevouwen 5,5 x 3 cm, uitgevouwen is een blad 11 x 8,3 cm. Het grootste is opgevouwen 18 x 8 cm en uitgevouwen 34 x 23 cm. Van degenen waarvan ik de afmetingen ken, zijn er 15 boekjes 3x gevouwen, 13 boekjes 4x gevouwen en is er één maar 2x gevouwen.
De meeste boekjes hebben tussen de 5 en 12 bladen. De 3 dikste boekjes hebben 27, 36 en 104 bladen.
Van de boekjes waar de herkomst van bekend is, komen er 23 uit Engeland, 2 uit Frankrijk, 2 uit Italië en 1 uit Duitsland.
De jaartallen lopen uiteen van 1290 tot 1508. Maar het leeuwendeel komt uit de 15e eeuw, met name rond 1410 en rond 1460.

Om een goed inzicht te krijgen in het type boekje en de diversiteit, zal ik nu 3 boekjes wat nader bekijken.

Het mooie vademecum
Dit zeer smalle vademecum telt 27 bladen, met daarin een kalender. In deze kalender staat bij twee dagen per maand de letter D, hiermee één van de Dies Aegyptiaci – Egyptische dagen – aanduidend. Een ongeluksdag waarop men niet moest verhuizen, trouwen of het haar moest laten knippen. Het boekje wordt gedateerd op 1290-1300 en gesitueerd in Parijs. Dit vademecum is het enige dat ik ken dat maar 2x gevouwen wordt, alleen verticaal, en dan een afmeting heeft van 16,5 x 3 cm. Elk blad heeft aan de onderkant, in het midden, een uitstekende ‘tab’ waarmee de bladen en de omslag aan elkaar zijn genaaid. De perkamenten bladen zijn geheel beschreven aan de binnenzijde, en op eenderde van de buitenzijde. De omslag is van textiel en lijkt een geweven band te zijn. Het gehele boekje heeft nog zijn bijpassende leren foedraaltje. Huidige locatie: New Haven, Yale University, Beinecke Library, MS 923. Afbeeldingen © Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University

De kleinste
Het kleinste vademecum dat mij bekend is, is geschreven op perkament. Het is hoogstwaarschijnlijk gemaakt in Ferrara (Italië), tussen 1450 en 1458. Het telde ooit 12 bladen, één voor elke maand. Tegenwoordig mist het de maanden februari, oktober, november en december.
De achterkant van elk blad is leeg, op de naam van de maand na. Wanneer de bladen opgevouwen zijn, is alleen deze naam nog leesbaar. Het kalenderblad zelf is naar binnen weggevouwen. Geopend meet een blad 110 × 83 mm.; gevouwen 55 × 30 mm. Een blad wordt als volgt gevouwen: de 2 buitenste éénderden van elk blad vouwen verticaal naar binnen over het middelste eenderde; het hele blad wordt vervolgens horizontaal gevouwen.
Elk blad heeft in het midden van de onderzijde een uitstekende ‘tab’. Voor en achter heeft het boekje een leren flapje dat de grootte heeft van een opgevouwen blad inclusief ‘tab’. Al deze ‘tabs’ worden bijeengehouden door een messing clip waarvan de afmetingen 50 × 32 mm zijn. Dit boekje glijdt vervolgens van onderaf in een rechthoekig, messing foedraaltje dat versmalt naar een gat aan de bovenkant, net groot genoeg voor de messing clip, zodat het foedraaltje rust op de ‘schouders’ van de perkament bladeren. De clip heeft een oogje aan de bovenkant waardoor het middels een koord aan de riem gehangen kan worden. Huidige locatie: San Marino, Huntington Library, HM 47641

De onooglijke
Niet elk vademecum heeft een buitenkant waar aandacht naar uit is gegaan. Er zijn er zelfs die geen omslagje hebben, maar dit vademecum uit 1463 heeft twee stijve, perkamenten flapjes als band. Door de eeuwen heen zijn ze door talloze nieuwsgierige handen gegaan en daardoor smoezelig en bijna onooglijk geworden. Maar tussen deze flapjes bevindt zich een medische almanak, geschreven op 7 bladen perkament.
Uitgevouwen is elk blad 27,3×17,5 cm groot. Elk blad vouwt eerst horizontaal door de helft en vervolgens drie keer verticaal om tot een oblongformaat te komen van 13,7×4,7 cm. De bladen zijn aan beide kanten beschreven met medische teksten, tabellen, menselijke figuren en diagrammen. De binnenkant van elk vel is geheel beschreven, de buitenkant van elk vel alleen de helft dat naar binnen wordt gevouwen. Als het blad geheel gevouwen is, is alleen een titel zichtbaar dat de inhoud van dat blad weergeeft.
Elk blad heeft ook hier aan de onderzijde een ‘tab’ waarmee de bladen en de omslag aan elkaar verbonden zijn. Tevens hangt er aan deze ‘tab’ nog een restant van een koord, hetgeen erop duidt dat deze aan de riem werd meegedragen. Het boekje hing dan op zijn kop, waardoor de arts, als hij het boekje optilde, direct zijn informatie kon opzoeken zonder het boekje van zijn riem te moeten halen. Huidige locatie: Londen, Wellcome Library, MS 40